حزب وحدت اسلامی افغانستان

حزب وحدت اسلامی افغانستان از احزاب مشهور شیعه در افغانستان که اعضای آن در دولت و پارلمان نظام جمهوری اسلامی(۲۰۰۱-۲۰۲۱م)، این کشور حضور داشتند. حزب وحدت در ۱۳۶۸ش از اتحاد بیشتر احزاب شیعه در بامیان به وجود آمد. مهمترین هدف از تشکیل این حزب، تشکیل سازمان سیاسی متمرکز برای نمایندگی شیعیان در داخل و خارج افغانستان اعلام شده است. هم‌زمان با سقوط دولت نجیب‌الله (۱۳۷۱ش)، این گروه به رهبری عبدالعلی مزاری، یکی از طرف‌های اصلی جهاد و سیاست در افغانستان بود که اهداف خود را عدالت اجتماعی و به دست آوردن حقوق شیعیان و هزاره‌ها اعلام کرده بود. به باور فعالان سیاسی و اجتماعی، حزب وحدت توانست همبستگی و مشارکت سیاسی شیعیان افغانستان را در داخل و خارج از کشور و همچنین فعالیت‌های فرهنگی و نظامی آنان را به نحو چشمگیری افزایش دهد. با روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی در سال‌های نخست قرن بیست و یکم میلادی، حزب وحدت دچار انشعاب گردیده چهار جناح موسوم به حزب وحدت شروع به فعالیت کردند. افراد برجسته حزب وحدت عبارت‌اند از: عبدالعلی مزاری، محمدحسین صادقی، مهشور به صادقی نیلی، محمداکبری، قربانعلی عرفانی، سیدعباس حکیمی، سرور دانش، یکی از معاونان رئیس جمهور سابق افغانستان ۱۳۹۳-۱۴۰۰ش، محمد محقق، یکی از معاونان ریاست اجرایی سابق افغانستان (۱۳۹۸-۱۳۹۳ش)، و محمدکریم خلیلی، دبیرکل فعلی حزب وحدت اسلامی.

روند تشکیل

اولین تلاش‌ها برای تشکیل حزب وحدت اسلامی افغانستان، در خرداد (جَوزا) ۱۳۶۷ش، پس از آن صورت گرفت که سازمان نصر و پاسداران جهاد اسلامی، دو گروه شیعه مهم و رقیب، پس از چند سال درگیری داخلی احزاب شیعی با یکدیگر، تصمیم به اتحاد گرفتند. جلسات گفتگو در نقاط مختلف هزارستان: لعل، بهسود، جاغوری و بامیان برگزار شد و گروه‌های دیگری نیز از آن استقبال کردند. برخی پژوهشگران تاریخی گفته اند که نطفهٔ حزب وحدت، زمانی بسته شد که آقایان اکبری، سجادی لعلی و عرفانی یکاولنگی در بهار سال ۱۳۶۷ با هم در مورد رفع اختلافات گفت و گو نموده و زمینهٔ نشست مسؤولین سازمان نصر و پاسداران جهاد اسلامی را در منطقهٔ پنجاب فراهم ساختند. سرانجام در اجلاس مسئولان و فرماندهان جهادی گروه‌های شیعه در بامیان در تابستان ۱۳۶۸ش تصمیم به تشکیل حزب وحدت اسلامی افغانستان گرفته شد. قرار بود این جلسه در ۲۲ خرداد برگزار شود که با فوت امام خمینی و اعلام ۴۰ روز عزای عمومی در هزارستان، در ۲۵ تیر (سرطان) شروع شد. هفت گروه جهادی در گردهمایی مذکور حاضر بودند: سازمان نصر، پاسداران جهاد اسلامی، حرکت اسلامی، جبهه متحد انقلاب اسلامی، سازمان نهضت اسلامی، سازمان نیروی اسلامی و حزب دعوت اسلامی. در پایان این گردهمایی، قطعنامه ۲۰ ماده‌ای به نام میثاق وحدت نوشته شد که همگان آن را امضا کرده و برای پایبندی به آن به قرآن سوگند یاد کردند. بدین ترتریب حزب وحدت اسلامی افغانستان تأسیس و جانشین شورای ائتلاف اسلامی افغانستان گردید. در این نشست محمد اکبری برای یک سال به عنوان نخستین رئیس شورای مرکزی حزب وحدت انتخاب شد. دو گروه شورای انقلابی اتفاق اسلامی و حزب الله افغانستان نیز پس از مدتی به این حزب پیوستند، ولی آصف محسنی از انحلال حزب خود (حرکت اسلامی) و ادغام در حزب وحدت اسلامی خودداری کرد.

اولین کنگره حزب وحدت در بامیان در تیر ۱۳۷۰ش برگزار شد که عبدالعلی مزاری به عنوان دبیرکل انتخاب گردید. تا پیش از تشکیل حزب وحدت، تعدادی از گروه‌های شیعه، اتحادها و ائتلاف‌های کوتاه‌مدت و گذرا در افغانستان ایجاد کردند که آخرین آن، شورای ائتلاف اسلامی یا ائتلاف هشت‌گانه بود.

دلایل و انگیزه‌ها

دلایل و انگیزه‌های مختلفی برای تشکیل حزب وحدت اسلامی افغانستان بیان شده است؛ از جمله اینکه درگیری‌های گروه‌های شیعه در نیمه اول دهه ۱۳۶۰ش،‌ باعث بیزاری و دوری مردم از این احزاب شد و خسارت‌ها و هزینه‌های بسیاری برای آنان داشت. برخی نیز معتقدند این اختلافات و فراوانی احزاب شیعه، کم‌شدن اعتبار و جایگاه آنان را نزد کشورها، سازمان ملل و احزاب سنی در پی داشت. همچنین برخی دیگر معتقدند فشارها از سوی حکومت ایران عامل دیگری برای اتحاد احزاب شیعه بوده است؛ چنانکه دولت پاکستان و دولت‌های غربی نیز بر گروه‌های سنی مستقر در پیشاور فشار آوردند تا به انسجام دست یابند.

در بیانیه میثاق وحدت، به برخی از انگیزه‌های تشکیل حزب وحدت اسلامی اشاره شده است:

• اقدام فوری برای رفع تشنج‌های موجود و جلوگیری از تشنج‌های احتمالی و تأمین آزادی و امنیت مردم
• بسیج کلیه نیروهای نظامی در خطوط مقدم جبهه‌ها به منظور تسریع سقوط دولت کابل
• جذب نیروهای سالم و متعهد شیعه بیرون از اتحاد
• تلاش در جهت وحدت با تمام گروه‌های اهل سنت

اهداف

حزب وحدت اسلامی افغانستان با هدف تشکیل یک سازمان سیاسی منسجم و متمرکز شکل گرفت تا تمامی احزاب شیعه افغانستان را شامل شود و بتواند نماینده واقعی شیعیان در داخل و خارج افغانستان باشد. در قطعنامه میثاق وحدت، چند ماده از ۲۰ ماده آن به اهداف تشکیل حزب وحدت اختصاص داشت؛ از جمله:

• تداوم و تشدید مبارزه برای ایجاد حکومت اسلامی
• مبارزه جدی با افکار الحادی و غیراسلامی
• تلاش در جهت تأمین عدالت اجتماعی و رسمیت مذهب شیعه جعفری
• کوشش در جهت حفظ استقلال و تمامیت ارضی و همبستگی ملی افغانستان و مبارزه با فرقه‌گرایی و تجزیه‌طلبی
• سعی در جهت بازسازی و عمران کشور و ایجاد زمینه رشد علمی و فکری
• سپردن امور به نیروها و عناصر صالح و موثر و کاردان

محورهای اساس‌نامه

اساسنامه حزب وحدت اسلامی افغانستان پس از سقوط طالبان و ایجاد نظام سیاسی جدید در سال ۱۳۸۱ش تدوین شد و بر اساس آن موارد زیر به عنوان اصول مورد قبول این حزب اعلام شد:

جایگاه و فعالیت‌ها

حزب وحدت اسلامی افغانستان که در سال ۱۳۶۸ش تأسیس شده بود، تنها سه سال پس از آن توانست بر تمام مناطق مرکزی افغانستان و دیگر نواحی شیعه و هزاره‌نشین تسلط یابد. این حزب همچنین اعتباری بین‌المللی یافته بود؛ برای نمونه دفاتر نمایندگی حزب وحدت در آلمان، اتریش و دانمارک نیز راه‌اندازی شد.

سیاسی

حزب وحدت از زمان تاسیس خود، در نظام سیاسی افغانستان و دولت آن حضور داشته است. در زمان تشکیل دولت موقت مجاهدین در پیشاور (۱۳۷۰ش/۱۹۸۹م)، احزاب سنی مقیم پاکستان از حزب وحدت دعوت کردند تا در این دولت حضور یابد. حزب وحدت همچنین در ابتدای دولت مجاهدین در کابل (۱۳۷۵-۱۳۷۱ش) حضور داشت، اما پس از چندی به مخالفت با آن برخاست؛ دلیل اصلی این تقابل، نادیده گرفتن حقوق شیعیان و هزاره‌ها توسط دولت ربانی دانسته شده است. حزب وحدت در این زمان به یکی از سه نیروی عمده در ترکیب قدرت سیاسی افغانستان تبدیل شده بود. در همین زمان، بین حزب وحدت با دیگر گروه شیعه یعنی حرکت اسلامی نیز رقابت و گاه درگیری وجود داشت.

در اولین انتخابات ریاست جمهوری افغانستان (۱۳۸۳ش/۲۰۰۴م) محمد محقق، دبیرکل حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان توانست حدود ۱۲٪ آراء و رتبه سوم را به دست ‌آورد. حزب وحدت اسلامی در این دوره و دوره بعدی (۱۳۸۸ش) از حامد کرزی حمایت کرد و بر همین اساس، محمدکریم خلیلی دبیرکل حزب وحدت به عنوان معاون دوم رئیس جمهور افغانستان منصوب شد. سَروَر دانش یکی دیگر از اعضای حزب وحدت نیز از ۱۳۹۳ تا مرداد ۱۴۰۰ش معاون دوم رییس جمهور افغانستان بود.

در اولین انتخابات پارلمان افغانستان (۱۳۸۴ش)، از دو شاخه حزب وحدت ۱۶ نفر به مجلس راه یافتند.

از سوی فعالان سیاسی و گروه‌های مردمی انتقادات و اعتراضاتی به سران حزب وحدت وارد شده است؛ برخی از این موارد عبارتند از: انحصارگرایی در قدرت، پیگیری منافع شخصی، سیاست‌بازی و عدم توجه به نیازهای شیعیان و دور شدن از آرمان‌های عبدالعلی مزاری.

انشعاب

اولین انشعاب و دودستگی در حزب وحدت زمانی رخ داد که در ۱۳۷۳ش دومین انتخابات شورای مرکزی حزب وحدت، در فضای توأم با تنش و اختلاف برگزار و عبدالعلی مزاری دوباره به دبیرکلی انتخاب شد. محمد اکبری، رقیب وی، با اعضای هوادار خود از حزب وحدت جدا شد و شاخه دیگری از حزب وحدت را ایجاد کردند. پس از سقوط حکومت طالبان در سال ۲۰۰۱م و روی کار آمدن نظام جمهوری به رهبری حامد کرزای هر دو شاخه حزب وحدت شاهد انشعاب‌های جدید بود. حزب وحدت جناح خلیلی به سه شاخه حزب وحدت اسلامی به رهبری محمدکریم خلیلی، حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان به رهبری محمد محقق و حزب وحدت اسلامی ملت افغانستان به رهبری قربانعلی عرفانی یکاولنگی تقسیم گردید. همچنین حزب وحدت جناح اکبری به دو شاخه حزب وحدت ملی اسلامی افغانستان به رهبری محمد اکبری و حزب اقتدار ملی افغانستان به رهبری سید مصطفی کاظمی تقسیم گردید.

فرهنگی و اجتماعی

به باور برخی نویسندگان و فعالان سیاسی افغانستان، حزب وحدت موجب مشارکت فعال هزاره‌ها و دیگر شیعیان در امور سیاسی شده و همبستگی جدی میان شیعیان و به‌خصوص هزاره‌ها ایجاد کرده است. تحقق عدالت اجتماعی و تأمین حق مشارکت سیاسی برای شیعیان، دو هدف اصلی حزب وحدت به رهبری مزاری بود. در سال ۱۳۷۵ش/۱۹۹۶م حزب وحدت در شهر بامیان، دانشگاه و چند مدرسه دخترانه تأسیس کرد و ده‌ها دانشجو برای تحصیل به دانشگاه‌های ایران، ترکیه و آذربایجان اعزام شدند. همچنین در شهر غزنی، شهرک جدیدی برای اسکان مهاجران داخلی و خارجی شیعه بنا شد.

روابط بین‌الملل

پس از برگزاری اولین کنگره حزب وحدت و انتخاب دبیرکل آن در سال ۱۳۷۰ش (۱۹۹۱م) این حزب به نشست‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی درباره افغانستان دعوت شد. همچنین نمایندگان حزب وحدت با دبیرکل سازمان ملل متحد در نیویورک گفتگوهای رسمی داشتند. دفاتر نمایندگی این گروه در امریکا و چند کشور اروپایی گشوده شد. پس از مدتی نیز، سمینارهای بین‌المللی در قضیه افغانستان از سوی حزب وحدت برگزار گردید.

در سال‌های اولیه فعالیت حزب وحدت بخصوص در دوران دولت مجاهدین و حضور این حزب در کابل، روابط آن با دولت ایران دچار فراز و نشیب‌های زیادی شد. در جریان مبارزه حزب وحدت با گروه طالبان، دولت ایران از این گروه حمایت کرد. همچنین پس از سقوط طالبان و مشارکت حزب وحدت در ساختار جدید، روابط شاخه‌های حزب وحدت اسلامی با دولت ایران دوستانه شد. حزب وحدت با سازمان‌های بین‌المللی و قدرت‌های موثر جهانی و منطقه‌ای نیز در ارتباط است.

نظامی

تشکیل حزب وحدت اسلامی افغانستان، به روند خارج کردن شهرها و روستاها از تسلط نیروهای دولتی افغانستان سرعت بخشید. نیروهای این حزب در تصرف شهر مزارشریف و ساقط کردن دولت کمونیستی سهم عمده‌ای داشته‌اند. اندکی پس از استقرار حکومت مجاهدین در کابل، حزب وحدت درگیر جنگ‌های پی‌درپی در برابر نیروهای دولت ربانی، احمدشاه مسعود، سیاف و حکمتیار شد. قتل‌عام شیعیان در محله افشار در ۲۲بهمن/دلو ۱۳۷۱ش از هولناک‌ترین رویدادها خوانده شده است.

حزب وحدت در مبارزه با طالبان نیز اتحاد شمال را با همراهی عبدالرشید دوستم و احمدشاه مسعود ایجاد کرد و نیروهای این حزب در عملیات سرنگونی حکومت طالبان (مهر/میزان ۱۳۸۱ش) شرکت داشتند.

رهبران و افراد مشهور

• عبدالعلی مزاری (۱۳۷۳-۱۳۲۶ش)

مزاری اولین دبیرکل حزب وحدت اسلامی افغانستان بود. او در حوزه علمیه قم به تحصیل پرداخت و در مبارزات انقلاب اسلامی ایران مشارکت داشت. او از سران سازمان نصر بود. فعالیت سیاسی مزاری در سه سال آخر زندگی او به عنوان دبیرکل حزب وحدت در کابل شدت گرفت. وی در ۲۲ اسفند ۱۳۷۳ش توسط طالبان کشته شد.

• محمدحسین صادقی (۱۳۱۸-۱۳۶۹ش) مشهور به صادقی نیلی، اولین فرمانده نیروهای نظامی حزب وحدت اسلامی بود. او تحصیلات حوزوی را در سنگ‌تخت و نجف گذراند. صادقی در ۱۳۵۸ش فرماندهی مجاهدین را برای آزادسازی مناطق دایکندی از تسلط دولت کمونیستی به عهده گرفت. او از مؤسسین گروه پاسداران جهاد اسلامی است که در حزب وحدت اسلامی ادغام شد و سپس به فرماندهی کل نیروهای این حزب انتخاب گردید. صادقی در پاییز ۱۳۶۹ش در نیلی ترور شد.
• محمد اکبری ( زاده ۱۳۲۴ش)، از فرماندهان جهادی علیه اتحاد جماهیر شوروی، جزء موسسان اصلی پاسداران جهاد اسلامی و حزب وحدت اسلامی افغانستان. اکبری دارای تحصیلات حوزوی معادل دکتری است و سابقه تدریس علوم اسلامی در ولسوالی ورس بامیان را دارد. او یکی از رهبران پاسداران جهادی اسلامی افغانستان بود و رهبری بخشی از نیروهای مجاهدین علیه ارتش سرخ شوروی در بامیان و بخش‌های از پروان و میدان وردک را به عهده داشت. محمداکبری از موسسان حزب وحدت و معاون این حزب قبل از انشعاب بود.اکبری عضویت شورای عالی دولت در دولت مجاهدین (۱۹۹۲-۱۹۹۶م)، عضویت مجلس نمایندگان افغانستان در دوره‌های پانزدهم و شامزدهم را در کارنامه خود دارد و تا پیش از سقوط جمهوری اسلامی در ۱۴۰۰ش، به عنوان عضو مجلس سنای افغانستان فعالیت داشت. اکبری معاون شورای علمای شیعه افغانستان است و رهبری حزب حراست اسلامی افغانستان را به عهده دارد.

• سَروَر دانش (زاده ۱۳۴۰ش) معاون اول حزب وحدت اسلامی به رهبری محمد کریم خلیلی و معاون دوم رییس جمهور افغانستان(۱۳۹۳-۱۴۰۰ش) بود. او تحصیلات حوزوی را در سنگ‌تخت، نجف، دمشق و قم طی کرد. وی مدتی به عنوان دبیر کمیسیون فرهنگی حزب وحدت فعالیت داشت و چند اثر شامل تألیف و ترجمه را به چاپ رسانده است. دانش مدتی در سازمان نصر فعال بود و همچنین مناصبی از جمله والی دایکندی (۱۳۸۳ش)، وزیر عدلیه (۱۳۸۳–۱۳۸۸ش)، و وزیر تحصیلات عالی (۱۳۸۸–۱۳۹۰ش) را به عهده داشته است. او در سال ۱۴۰۱ش حزب عدالت و آزادی افغانستان را تأسیس کرده و رهبری آن را به عهده دارد.

• محمد محقق (زاده ۱۳۳۴ش) دبیرکل حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان، و معاون دوم ریاست اجرایی دولت افغانستان است. محقق از فرماندهان مجاهدین و مسئول حزب وحدت در شمال افغانستان بود. او به عنوان وزیر داخله در دولت ربانی، کاندید ریاست جمهوری در اولین انتخابات افغانستان، وزیر برنامه‌ریزی در دولت حامد کرزی و نماینده کابل در پارلمان نیز فعالیت کرده است.

• محمدکریم خلیلی (زاده ۱۳۲۹ش) دبیرکل فعلی حزب وحدت اسلامی (از ۱۳۷۴ش) است. خلیلی عضو سازمان نصر بوده که در حزب وحدت ادغام شد. او ۱۰ سال به عنوان معاون دوم در دولت حامد کرزی فعالیت داشته است. وی اکنون (۱۳۹۸ش) رییس شورای عالی صلح افغانستان است.

همچنین قربان‌علی عرفانی (۱۳۲۳-۱۳۹۴ش)، یوسف واعظی (۱۳۲۴-۱۳۹۳ش)، مصطفی اعتمادی (۱۳۳۳-۱۳۹۳ش) و آیت‌الله صادقی پروانی (۱۳۱۲-۱۳۹۵ش) از دیگر افراد سرشناس حزب وحدت اسلامی هستند. سیدمصطفی کاظمی(۱۳۸۶-۱۳۴۲ش) و سیدابوالحسن فاضل(۱۳۷۷-۱۳۱۹ش) نیز چندین سال عضو شورای مرکزی حزب وحدت بودند.

ساختار

ساختار حزب از هفت بخش تشکیل شده است:

کنگره حزب به عنوان بالاترین بخش تصمیم‌گیری هر چهار سال یک بار باید برگزار گردد. انتخاب رهبر، معاونان و اعضای شورای مرکزی، برعهده کنگره است. زمان مسئولیت رهبر حزب به عنوان بالاترین مقام اجرایی در فاصله بین دو کنگره بوده، و او بر تمام فعالیت‌ها و بخش‌های حزب نظارت دارد. هم‌چنین به استناد ماده ۲۴ اساس‌نامه، اجلاس شورای مرکزی حزب وحدت هر سال یک بار تحت ریاست رهبر برگزار شود.

نشریات

پانویس

منابع